تاریخ و فرهنگ در اُستان عاشقان
•
استان خراسان رضوی Khorasan Razavi
موقعیت : شمال شرقی ایران.
مجاورت : شمال شرقی: کشورترکمنستان شمال غربی:استان خراسان شمالی شرق:افغانستان غرب: سمنان جنوبغربی:یزدجنوب:خراسانجنوبی.
آب و هوا: بطور کلی دارای شرایط آب و هوایی معتدل و سرد کوهستانی.
وسعــــت: 128420 کیلومترمربع .
جمعـیــت: 4777 هزار نفر.
تقسیمات: 20 شهرستان ،65 بخش ،163 دهستان و8861 آبادی.
شهرستانها: بردسکن، تایباد، تربت جام، تربت حیدریه، چناران، خلیل آباد، خواف، درگز، رشتخوار، سبزوار، سرخس، فردوس، فریمان، قائنات، قوچان، کاشمر، کلات، گناباد، مشهد، مه ولات، نیشابور.
مرکـــــز : مشهد مقدس.
خراسان رضوی در یک نگاه
استان خراسان رضوی؛ بزرگ ترین قطب توریسم مذهبی جمهوری اسلامی ایران است که بناهای آرامگاهی، بیش ترین و مهم ترین چشم انداز معماری این منطقه را تشکیل می دهند. مجموعه های آرامگاهی؛ بناهایی هستند که طی سالیان طولانی بر روی مدفن و مزار شخصیت های مذهبی و محبوب شکل گرفته اند و معمولا شامل حرم، مساجد، مدارس، کتاب خانه ها، کاروان سراها، آب انبارها، خانقاه ها و فضاهایی از این قبیل می شوند. گسترش چنین مجموعه هایی، با گسترش مذهب، اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنری و معماری بناهای ساخته شده ارتباط مستقیمی دارد. برخی از مجموعه های آرامگاهی مانند آستان قدس رضوی، در شکل گیری و پیدایش شهرها، نقش اساسی و مهمی ایفا کرده اند و به مرکز فعالیت های مختلف مذهبی، سیاسی، اقتصادی و غیره تبدیل شده اند. مجموعه آستان قدس رضوی یکی از باشکوه ترین بناهای آرامگاهی سراسر جهان اسلام است که وجود مبارک حضرت امام رضا (ع) را در برگرفته و سبب شده استان خراسان رضوی به بزرگ ترین قطب توریسم مذهبی ایران تبدیل شود.
جغرافیای طبیعی
استان خراسان با مساحتی معادل 313335 کیلومتر مربع ، وسیعترین استان کشور است . این استان از شمال و شمال شرقی به جمهوری ترکمنستان ، از شرق به کشور افغانستان و از جنوب به استان سیستان و بلوچستان ، از غرب و شمال غربی به استان های یزد، اصفهان ، سمنان و گلستان محدود میشود . استان خراسان بین عرض جغرافیایی 30 درجه و 21 دقیقه تا 38 درجه و 17 دقیقه و طول جغرافیایی 55 درجه و 28 دقیقه تا 61 درجه و 20 دقیقه قرار گرفته است . بر اساس اخرین تقسیمات کشوری ، استان خراسان دارای 23 شهرستان ، 54 شهر ، 74 بخش ، 222 دهستان و 7996 ابادی دارای سکنه است . شهرستانهای استان عبارتنداز :اسفراین ، برداسکن ، تایباد ، تربت حیدریه ، چناران ، خواف ، درگز ، سبزوار ، سرخس ، شیروان ، فردوس ، فریمان ، قوچان ، کاشمر ، گناباد ، مشهد ، نهبندان و نیشابور . استان خراسان از نظر موقعیت طبیعی به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم بندی میشود . قسمت شمالی کوهستانی است که در دره ها و نواحی پست آن ، دشتهای حاصلخیزی وجود دارد . قسمت جنوبی از دشتهای پست و وسیع با تپه های کم ارتفاع تشکیل شده است . بلندترین نقطه استان خراسان کوه بینالود با ارتفاع 3211 متر از سطح دریا است . و پست ترین نقطه آن شمال سرخس در حاشیه مرز ایران و ترکمنستان با ارتفاع 300 متر از سطح دریا میباشد . از مهمترین ارتفاعات استان خراسان میتوان به کوههای هزار مسجد و کپه داغ در شمال و رشته ارتفاعات آلاداغ و بینالود در جنوب استان اشاره کرد . استان خراسان به لحاظ اقلیمی در ناحیه معتدل شمالی قرار گرفته است و دارای اب و هوای متنوعی میباشد . متوسط درجه حرارت هوای استان خراسان بین 6/13 و 17 درجه سلسیوس و متوسط بارندگی آن 218 میلیمتر است.
پیشینه تاریخی خراسان
استان پهناور خراسان با ساختار گونه گون و کهن زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات بشری ، بستر فعالیتهای بشری ، بستر فعالیتهای معیشتی ، بازرگانی و نظامی عمده بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، کهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی (( جاده تاریخی ابریشم )) از طریق خراسان شرق را به غرب مرتبط می سازد.
استان پهناور خراسان با ساختار گونه گون و کهن زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات بشری ، بستر فعالیتهای بشری ، بستر فعالیتهای معیشتی ، بازرگانی و نظامی عمده بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، کهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی (( جاده تاریخی ابریشم )) از طریق خراسان شرق را به غرب مرتبط می سازد
تنوع جغرافیایی سرزمین خراسان با وجود آب و هوای کویری و گرم در بخش جنوبی و معتدل کوهستانی در شمال استان و به طور پراکنده در مرکز ، با ارتفاعات قابل توجهی نظیر بینالود ، هزار مسجد ، کپه داغ ، قهستان و… زمینه ای مناسب برای استقرار بشر از قدیمی ترین ایام و جذب اقوام وطوایف متعدد در دورانهای مختلف بوده است .، سرزمینی که نواحی مختلف آن عرصه رویش انواع نباتات مناطق سردسیری و گرمسیری از قبیل گندم ، برنج، بادام ، سیب ، انگور ، پسته ، خرما ،و… است .مناطقی از آن استعداد پرورش انواع مختلف حیوانات اهلی و وحشی نظیر پلنگ ، گرگ ، شتر . اسب ، آهو ، گوسفند . بز و … داراست .قدیمی ترین آثار حیات انسانی در ایران ، شامل تعدادی ادوات و دست افزارهای سنگی . با قدمت تخمینی 800 هزار سال قبل ، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم ، از بستر رودخانه کشف رود مشهد بدست آمده است . در حالی که قدیمی ترین مکانهای استقرار انسان ، حداکثر با قدمت 100 هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان ، لرستان و … شناسایی شده اند.
دومین مکان از نظر قدمت ، پناهگاه سنگی (غار) ((خونیک)) در نزدیکی بیرجند است که متعلق به دوره پارینه سنگی میانه با قدمتی بین 50تا60 هزار سال می باشد . از آن پس آثار و شواهد زندگی بیشماری از دوران نوسنگی تا آغاز دوران تاریخی در جلگه مشهد ، دره اترک علیا (قوچان) ، جلگه درگز ، بجنورد ، تربت حیدریه ، بیرجند و… شناسایی شده اند این شواهد و آثار به اقوام و ساکنان اولیه و بومیئ خراسان مربوط می شود که بنا به عقیده برخی محققان به عنوان اقوام (( آسیایی ))شهرت یافته اند و سراسر آسیای غربی از مدیترانه تا ترکستان و دره سند را فرامی گیرد .
ولی در حقیقت مهمترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام ((آریایی)) به فلات ایران پیوند می خورد . در این واقعه که در اغاز هزاره اول ق.م اتفاق افتاد ، آریایی ها تازه وارداز طریق خراسان به سمت نجد ایران پیش رفتند و بخش اعظم آنها آنچنان که از توصیفات (( اوستا )) برمی آید ، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است که عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان که در دو منبع (( اوستا)) و (( شاهنامه فردوسی )) ذکر شده است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می دهد .بسیاری از محققان ، زادگاه ((زردشت)) را مشرق ایران و بوژه حدود خراسان می دانند . برخی از داستانها و افسانه های محلی و از جمله داستان کاشتن سرو کاشمر در خراسان به یاد بود پذیرش آیین نو زردشت توسط ((ویشتاسپ)) نیز مؤید این نظر است . دیاکونوف نیز محل پیدایش زبان اوستایی را در آسیای میانه ، مشرق ایران ، افغانستان و خراسان کنونی می داند.
جمعیت و اهمیت آن
خراسان از گدشته های دور یکی از مراکز پر اهمیت و بزرگ جمعیتی ایران زمین محسوب می شده است و شهرهای بزرگ آن چون : نسا ، ابیورد ، نیشابور ، بیهق ، اسفراین و… شهرتی گسترده داشته اند .با نگاهی به تاریخ این سرزمین پهناور پی می بریم که در گذشته شهرها ی مرو ، سمرقند، بخارا ، هرات ، بلخ وبامیان نیز در قلمرو آن واقع بوده که متاسفانه در طول تاریخ از آن جدا شده اند . همچنین حوادث ناگوار ودلخراشی چون حمله مغولان ، تیموریان ، ازبکها و تاتارها ، جمعیت آن را دستخوش نوسانات زیادی کرده است ، چنانکه گاه به کلی نواحی پر جمعیت و آباد آن ، جمعیت خود را از دست داده است ، ولی بنا به موقعیت خاص خود دوباره به مرکز بزرگ جمعیتی تبدیل شده است و همچنان پر آوازه به حیات خود ادامه داده است . سیر تکوینی جمعیت برای تمامی شهرها ی خراسان یکسان نبوده است زیرا مراکز بزرگ جمعیتی چون نیشابور و سبزوار با تمام فراز و نشیبهایی که در طول تاریخ داشته اند ، موقعیت جمعیتی خود را همواره حفظ کرده اند در حالی که برخی شهرهای بزرگ نظیر سرخس و اسفراین که از قدمت تاریخی برخوردارند ، نتوانسته اند موقعیت گذشته خود را حفظ کنند . سایر شهرهای کهنسال خراسان نیز دارای موقعیت جمعیتی خوبی بوده اند ، از جمله قوچان –که در طول تاریخ بارها تغییر محل داده – و درگز که در گذشته دارای موقعیت تجار ی مهم و جمعیت فراوانی بوده ودر سال 1290 هجری قمری حدود 18 هزار نفر جمعیت داشته است . بیرجند نیز در سال 1287 هجری قمری حدود 15 هزار نفر جمعیت داشته و شهر مشهد در سال 1031 هجری قمری حدود یکصد هزار نفر را در خود جای داده بوده است که به سبب موقعیت زیارتی –سیاحتی خود به سرعت بر جمعیت آن افزوده شده است به طوری که در سرشماری سال 1375 پس از تهران بزرگ ، دومین مقام جمعیتی کشور را به خود اختصاص داده است . کلیات جمعیت استان و نسبتهای آن در آخرین سرشماری،
سرشمار ی نفوس و مسکن سال 1375 جمعیت استان خراسان 6047169تن اعلام شد که از ترکیب 3036996مرد و3010173زن و در مجموع 1281864خانواده تشکیل شده است . بعد خانوار در این استان 7/4 نفر ونسبت جنسی جمعیت آن 6/100 نفر مرد در برابر زن بوده است .
تعداد شهرنشینان 3434926 نفر و ساکنان روستاها 2612253نفر بوده اند . 2/37 %این جمعیت در شهرستان مشهد ، 8/18 % در شهرستانهای شمالی ، 5/32 % در شهرستانهای مرکزی و تنها 5/11 % در شهرستانهای جنوبی – که بیش از نیمی از وسعت استان را در بر گرفته –سکنی گزیده اند . همچنین 9/80 % جمعیت استان راجمعیت 6سال به بالا تشکیل داده اند که این نسبت در نقاط شهر ی3/88 % و در نقاط روستایی 8/70 % بوده است.
جغرافیای طبیعی
استان خراسان با مساحتی معادل 313335 کیلومتر مربع ، وسیعترین استان کشور است . این استان از شمال و شمال شرقی به جمهوری ترکمنستان ، از شرق به کشور افغانستان و از جنوب به استان سیستان و بلوچستان ، از غرب و شمال غربی به استان های یزد، اصفهان ، سمنان و گلستان محدود میشود . استان خراسان بین عرض جغرافیایی 30 درجه و 21 دقیقه تا 38 درجه و 17 دقیقه و طول جغرافیایی 55 درجه و 28 دقیقه تا 61 درجه و 20 دقیقه قرار گرفته است . بر اساس اخرین تقسیمات کشوری ، استان خراسان دارای 23 شهرستان ، 54 شهر ، 74 بخش ، 222 دهستان و 7996 ابادی دارای سکنه است . شهرستانهای استان عبارتنداز :اسفراین ، برداسکن ، تایباد ، تربت حیدریه ، چناران ، خواف ، درگز ، سبزوار ، سرخس ، شیروان ، فردوس ، فریمان ، قوچان ، کاشمر ، گناباد ، مشهد ، نهبندان و نیشابور . استان خراسان از نظر موقعیت طبیعی به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم بندی میشود . قسمت شمالی کوهستانی است که در دره ها و نواحی پست آن ، دشتهای حاصلخیزی وجود دارد . قسمت جنوبی از دشتهای پست و وسیع با تپه های کم ارتفاع تشکیل شده است . بلندترین نقطه استان خراسان کوه بینالود با ارتفاع 3211 متر از سطح دریا است . و پست ترین نقطه آن شمال سرخس در حاشیه مرز ایران و ترکمنستان با ارتفاع 300 متر از سطح دریا میباشد . از مهمترین ارتفاعات استان خراسان میتوان به کوههای هزار مسجد و کپه داغ در شمال و رشته ارتفاعات آلاداغ و بینالود در جنوب استان اشاره کرد . استان خراسان به لحاظ اقلیمی در ناحیه معتدل شمالی قرار گرفته است و دارای اب و هوای متنوعی میباشد . متوسط درجه حرارت هوای استان خراسان بین 6/13 و 17 درجه سلسیوس و متوسط بارندگی آن 218 میلیمتر است.
پیشینه تاریخی خراسان
استان پهناور خراسان با ساختار گونه گون و کهن زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات بشری ، بستر فعالیتهای بشری ، بستر فعالیتهای معیشتی ، بازرگانی و نظامی عمده بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، کهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی (( جاده تاریخی ابریشم )) از طریق خراسان شرق را به غرب مرتبط می سازد.
استان پهناور خراسان با ساختار گونه گون و کهن زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات بشری ، بستر فعالیتهای بشری ، بستر فعالیتهای معیشتی ، بازرگانی و نظامی عمده بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، کهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی بین شرق و غرب یعنی (( جاده تاریخی ابریشم )) از طریق خراسان شرق را به غرب مرتبط می سازد
تنوع جغرافیایی سرزمین خراسان با وجود آب و هوای کویری و گرم در بخش جنوبی و معتدل کوهستانی در شمال استان و به طور پراکنده در مرکز ، با ارتفاعات قابل توجهی نظیر بینالود ، هزار مسجد ، کپه داغ ، قهستان و… زمینه ای مناسب برای استقرار بشر از قدیمی ترین ایام و جذب اقوام وطوایف متعدد در دورانهای مختلف بوده است .، سرزمینی که نواحی مختلف آن عرصه رویش انواع نباتات مناطق سردسیری و گرمسیری از قبیل گندم ، برنج، بادام ، سیب ، انگور ، پسته ، خرما ،و… است .مناطقی از آن استعداد پرورش انواع مختلف حیوانات اهلی و وحشی نظیر پلنگ ، گرگ ، شتر . اسب ، آهو ، گوسفند . بز و … داراست .قدیمی ترین آثار حیات انسانی در ایران ، شامل تعدادی ادوات و دست افزارهای سنگی . با قدمت تخمینی 800 هزار سال قبل ، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم ، از بستر رودخانه کشف رود مشهد بدست آمده است . در حالی که قدیمی ترین مکانهای استقرار انسان ، حداکثر با قدمت 100 هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان ، لرستان و … شناسایی شده اند.
دومین مکان از نظر قدمت ، پناهگاه سنگی (غار) ((خونیک)) در نزدیکی بیرجند است که متعلق به دوره پارینه سنگی میانه با قدمتی بین 50تا60 هزار سال می باشد . از آن پس آثار و شواهد زندگی بیشماری از دوران نوسنگی تا آغاز دوران تاریخی در جلگه مشهد ، دره اترک علیا (قوچان) ، جلگه درگز ، بجنورد ، تربت حیدریه ، بیرجند و… شناسایی شده اند این شواهد و آثار به اقوام و ساکنان اولیه و بومیئ خراسان مربوط می شود که بنا به عقیده برخی محققان به عنوان اقوام (( آسیایی ))شهرت یافته اند و سراسر آسیای غربی از مدیترانه تا ترکستان و دره سند را فرامی گیرد .
ولی در حقیقت مهمترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام ((آریایی)) به فلات ایران پیوند می خورد . در این واقعه که در اغاز هزاره اول ق.م اتفاق افتاد ، آریایی ها تازه وارداز طریق خراسان به سمت نجد ایران پیش رفتند و بخش اعظم آنها آنچنان که از توصیفات (( اوستا )) برمی آید ، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است که عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان که در دو منبع (( اوستا)) و (( شاهنامه فردوسی )) ذکر شده است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می دهد .بسیاری از محققان ، زادگاه ((زردشت)) را مشرق ایران و بوژه حدود خراسان می دانند . برخی از داستانها و افسانه های محلی و از جمله داستان کاشتن سرو کاشمر در خراسان به یاد بود پذیرش آیین نو زردشت توسط ((ویشتاسپ)) نیز مؤید این نظر است . دیاکونوف نیز محل پیدایش زبان اوستایی را در آسیای میانه ، مشرق ایران ، افغانستان و خراسان کنونی می داند.
جمعیت و اهمیت آن
خراسان از گدشته های دور یکی از مراکز پر اهمیت و بزرگ جمعیتی ایران زمین محسوب می شده است و شهرهای بزرگ آن چون : نسا ، ابیورد ، نیشابور ، بیهق ، اسفراین و… شهرتی گسترده داشته اند .با نگاهی به تاریخ این سرزمین پهناور پی می بریم که در گذشته شهرها ی مرو ، سمرقند، بخارا ، هرات ، بلخ وبامیان نیز در قلمرو آن واقع بوده که متاسفانه در طول تاریخ از آن جدا شده اند . همچنین حوادث ناگوار ودلخراشی چون حمله مغولان ، تیموریان ، ازبکها و تاتارها ، جمعیت آن را دستخوش نوسانات زیادی کرده است ، چنانکه گاه به کلی نواحی پر جمعیت و آباد آن ، جمعیت خود را از دست داده است ، ولی بنا به موقعیت خاص خود دوباره به مرکز بزرگ جمعیتی تبدیل شده است و همچنان پر آوازه به حیات خود ادامه داده است . سیر تکوینی جمعیت برای تمامی شهرها ی خراسان یکسان نبوده است زیرا مراکز بزرگ جمعیتی چون نیشابور و سبزوار با تمام فراز و نشیبهایی که در طول تاریخ داشته اند ، موقعیت جمعیتی خود را همواره حفظ کرده اند در حالی که برخی شهرهای بزرگ نظیر سرخس و اسفراین که از قدمت تاریخی برخوردارند ، نتوانسته اند موقعیت گذشته خود را حفظ کنند . سایر شهرهای کهنسال خراسان نیز دارای موقعیت جمعیتی خوبی بوده اند ، از جمله قوچان –که در طول تاریخ بارها تغییر محل داده – و درگز که در گذشته دارای موقعیت تجار ی مهم و جمعیت فراوانی بوده ودر سال 1290 هجری قمری حدود 18 هزار نفر جمعیت داشته است . بیرجند نیز در سال 1287 هجری قمری حدود 15 هزار نفر جمعیت داشته و شهر مشهد در سال 1031 هجری قمری حدود یکصد هزار نفر را در خود جای داده بوده است که به سبب موقعیت زیارتی –سیاحتی خود به سرعت بر جمعیت آن افزوده شده است به طوری که در سرشماری سال 1375 پس از تهران بزرگ ، دومین مقام جمعیتی کشور را به خود اختصاص داده است . کلیات جمعیت استان و نسبتهای آن در آخرین سرشماری،
سرشمار ی نفوس و مسکن سال 1375 جمعیت استان خراسان 6047169تن اعلام شد که از ترکیب 3036996مرد و3010173زن و در مجموع 1281864خانواده تشکیل شده است . بعد خانوار در این استان 7/4 نفر ونسبت جنسی جمعیت آن 6/100 نفر مرد در برابر زن بوده است .
تعداد شهرنشینان 3434926 نفر و ساکنان روستاها 2612253نفر بوده اند . 2/37 %این جمعیت در شهرستان مشهد ، 8/18 % در شهرستانهای شمالی ، 5/32 % در شهرستانهای مرکزی و تنها 5/11 % در شهرستانهای جنوبی – که بیش از نیمی از وسعت استان را در بر گرفته –سکنی گزیده اند . همچنین 9/80 % جمعیت استان راجمعیت 6سال به بالا تشکیل داده اند که این نسبت در نقاط شهر ی3/88 % و در نقاط روستایی 8/70 % بوده است.